Paul Celan (1920-1970) sinh tại Romania dưới tên Paul Antschel trong một gia đình gốc Do Thái nói tiếng Đức. Cả bố lẫn mẹ của ông đều chết trong trại tập trung của Đức Quốc Xã. Celan cũng bị bắt nhưng may mắn còn sống sót. Sau Đệ Nhị Thế Chiến, ông trôi giạt qua nhiều quốc gia khác nhau ở châu Âu để chạy trốn chủ nghĩa cộng sản, cuối cùng nơi ông sống lâu nhất là Paris (và có quốc tịch Pháp). Celan sống chủ yếu bằng nghề dịch thuật và sau đó, giảng viên tiếng Đức và văn học Đức tại trường École Normale Supérieure. Ngày 20 tháng Tư 1970, sau một thời gian dài bị trầm cảm, ông nhảy xuống sông Seine tự tử.
Celan là một người đa ngôn ngữ. Ngoài tiếng Đức vốn là tiếng mẹ đẻ, Celan thông thạo 8 thứ tiếng (tiếng Romania, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Pháp, Ý, Nga, Hebrew và Anh). Mặc dù sống ở Pháp và mặc dù biết nhiều thứ tiếng như vậy, Celan vẫn chọn tiếng Đức làm ngôn ngữ chính khi sáng tác. Theo nhiều nhà phê bình, đó là một bi kịch thầm kín của ông. Tiếng Đức là ngôn ngữ ông được mẹ ông dạy từ thuở sơ sinh nhưng tiếng Đức cũng lại là ngôn ngữ của những kẻ đã giết chết cha mẹ ông cũng như hàng triệu người Do Thái khác trong thời đệ nhị thế chiến. Thứ tiếng Đức mà Celan sử dụng là một thứ tiếng Đức khá đặc biệt, không giống hẳn tiếng Đức được sử dụng tại Đức. Đó là thứ tiếng Đức được làm mới để diễn tả những điều bất khả diễn tả. Nó ngắn, sắc, đầy màu sắc siêu thực, bị ảnh hưởng của cả văn hoá Do Thái lẫn kinh nghiệm Holocaust. Jacques Derrida gọi từ ngữ trong thơ Celan là thứ “từ ngữ bị cắt bao qui đầu” (circumcised word). Một cách nói hình ảnh và ấn tượng. Nhiều người cho Celan là nhà thơ Đức vĩ đại nhất trong nửa sau thế kỷ 20.
Bài thơ Corona dưới đây là bài thơ cuối cùng Paul Celan viết ở Vienna trước khi sang Paris sống. Khi đó chiến tranh đã kết thúc và Đức Quốc Xã đã ra khỏi nước Áo, Vienna vẫn không muốn Celan và nhiều người tị nạn khác từ phía Đông tràn về và ông cũng không thể quay trở lại Romania bởi khi đó Romania lại đang nằm trong vùng kiểm soát của quân đội Liên Xô.
Corona theo nghĩa đen là một quầng sáng quanh mặt trời trước khi lặn, một hình ảnh rất đen tối, Paul Celan hay dùng những hình ảnh có tính chất “ngược sáng” như vậy trong thơ ông.
—
QUẦNG SÁNG
Mùa thu ăn chiếc lá của nó từ bàn tay tôi: chúng ta là bạn.
Chúng ta bóc vỏ thời gian từ những quả hạch và dạy nó bước đi:
rồi thời gian trở về trong lớp vỏ.
Trong gương là Chủ Nhật,
trong mơ là giấc ngủ,
miệng nói ra sự thật.
Mắt tôi nhìn xuống thân thể người yêu:
ta nhìn nhau,
ta thầm thì bóng tối,
ta yêu nhau như hoa thuốc phiện và ký ức,
ta ngủ mê như rượu vang trong những vỏ sò,
như biển cả trong sắc máu mặt trăng.
Chúng ta đứng bên cửa sổ ôm nhau,
và người ta nhìn lên từ dưới đường:
đến lúc rồi, họ biết!
Đến lúc hòn đá bằng lòng nở hoa,
nỗi âu lo chứa trong nhịp đập.
Đến lúc đã đến lúc.
Đến lúc.
—
Phan Quỳnh Trâm dịch từ bản dịch tiếng Anh “Corona” của Michael Hamburger trong Paul Celan, Selected Poems, Penguin Books, 1972; tham khảo thêm nguyên tác tiếng Đức với sự trợ giúp của Lê Khải.
—
CORONA
Autumn eats its leaf out of my hand: we are friends.
From the nuts we shell time and we teach it to walk:
then time returns to the shell.
In the mirror it’s Sunday,
in dream there is room for sleeping,
our mouths speak the truth.
My eye moves down to the sex of my loved one:
we look at each other,
we exchange dark words,
we love each other like poppy and recollection,
we sleep like wine in the conches,
like the sea in the moon’s blood ray.
We stand by the window embracing, and people
look up from the street:
it is time they knew!
It is time the stone made an effort to flower,
time unrest had a beating heart.
It is time it were time.
It is time.
phan quỳnh trâm | quincy phan 