XAVIER VILLAURRUTIA
(1903-1950)
Xavier Villaurrutia là một trong những nhà thơ và kịch tác gia lớn và có ảnh hưởng sâu rộng nhất của Mexico trong nửa đầu thế kỷ 20. Trong cuộc đời khá ngắn ngủi, chỉ có 47 năm, ông làm được rất nhiều việc, hầu hết đều có tính chất cách tân vô cùng táo bạo. Về thơ, ông bắt đầu sáng tác rất sớm, từ năm 16 tuổi. Qua những bài thơ đầu tay chịu ảnh hưởng sâu đậm của chủ nghĩa tượng trưng Pháp và chủ nghĩa hiện đại Mexico ấy, Villaurrutia đã bộc lộ tài năng thiên phú của ông, được Octavio Paz đánh giá là “tác giả của những bài thơ tuyệt hảo”. Đến năm 20 tuổi, Villaurrutia đã trở thành một tài thơ sáng chói trong cả nước. Các tập thơ về sau, từ Phản tỉnh (Reflection, 1926) đến Hoài niệm về cái chết (Nostalgia of Death, 1938) và Bài ca xuân (Song of Spring, 1948), càng ngày càng khẳng định vị thế lãnh đạo của ông.
Vị thế ấy càng được khẳng định với việc Villaurrutia sáng lập tạp chí Ulises (1927-8) và sau đó, tạp chí Contemporaneoás (1928-31), ở đó, ông lớn tiếng cổ vũ cho việc đổi mới thơ đồng thời giới thiệu được khá nhiều các cây bút tài năng những còn rất trẻ, nhiều người chỉ ở lứa tuổi từ 15 đến 20.
Ngoài thơ, Villaurrutia còn đóng vai trò quan trọng trong quá trình đổi mới nền kịch nghệ Mexico. Năm 25 tuổi, ông thành lập đoàn kịch thể nghiệm và tiền phong tại thành phố Mexico. Sau đó, ông được học bổng Rockefeller Foundation để học kịch nghệ tại Yale University. Về nước, ông được mời giảng dạy tại Đại học National Autonomous University of Mexico (UNAM) và hợp tác chặt chẽ với Viện Mỹ thuật Quốc gia. Thời gian ấy, ông sáng tác nhiều kịch bản cách tân nổi tiếng, trở thành nhà viết kịch hàng đầu của Mexico.
Năm năm sau khi ông qua đời, tên của Villaurrutia được đặt cho một giải thưởng văn học uy tín của Mexico. Từ đó đến nay, tên tuổi của Villaurrutia, vượt ra ngoài lãnh thổ Mexico để đến với thế giới. Số độc giả ái mộ ông càng ngày càng nhiều.
Bài thơ dưới đây cho thấy những quan niệm sâu sắc của Villaurrutia về thơ. Những quan niệm sâu sắc ấy lại được diễn tả bằng những hình ảnh thật đẹp.
Thơ
Bạn là người đồng hành tôi chuyện trò
bất chợt, một mình.
Bạn được hình thành bằng chữ
nổi lên từ im lặng
và từ hồ chứa của những giấc mơ tôi chìm đắm,
miên man, đến khi tỉnh giấc.
Bàn tay kim loại của bạn
làm cứng cáp bàn tay vội vã của tôi
và dẫn dắt ngòi bút
vẽ theo đường duyên hải của bạn trên trang giấy
Tiếng nói của bạn, một âm vang hẹp,
là tiếng nói của tôi dội lại từ bức tường,
và trên làn da phản chiếu của bạn
tôi đang nhìn vào chính tôi nhìn vào chính tôi
qua hàng ngàn con mắt Argus[*]
qua hàng ngàn khoảnh khắc dằng dặc.
Nhưng một tiếng động rất khẽ xua bạn đi,
Tôi thấy bạn thoát
qua khung cửa của cuốn sách,
hay biểu đồ trần nhà,
phiến sàn nhà
hay mặt tấm gương,
và bạn rời bỏ tôi
không một nhịp đập, một tiếng nói, một diện mạo nào khác,
không một mặt nạ, như một gã trần truồng
giữa đường đầy mắt ngó.
_____________________
Chú thích của người dịch:
[*]Argus: Trong thần thoại Hy lạp, Argus là một người khổng lồ dị dạng có hàng trăm con mắt, khi ngủ chỉ có một đôi mắt nhắm. Nữ thần Hera (vợ của Zeus) sai Argus canh giữ Io, con gái của thần sông Inachus, tình nhân của Zeus, khi ấy đã được Zeus biến thành một con bò vì biết bị Hera ghen tuông và theo dõi. Về sau Argus bị Zeus sai thần Hermes (Mercury) giết chết.
———————
Dịch từ bản tiếng Anh, “Poetry”, của Dana Stangel, in trong cuốn Twentieth-century Latin American Poetry: A Bilingual Anthology do Stephen Tapscott biên tập (The University of Texas Press, 1996), tr. 197.
</a
Poetry
‘re the company who spoke
suddenly, alone.
you are the words
that come out of silence
and sleep tank I’m drowning in
free until awakening.
Your hand metal
hardens the rush of my hand
and leads the pen
that draws in the role its coastline.
Your voice, echo sickle
is the rebound of my voice on the wall
and mirror your skin
I’m looking at me for a thousand Argos,
long seconds for me.
But the slightest noise scares you
and see you out
the door of the book
or the atlas of the roof,
the floor board,
or on the mirror,
and leave me
with no pulse and no voice and no more expensive,
unmasked as a naked man
in the middle of a street look
Poesía
Eres la compañía con quien hablo
de pronto, a solas.
te forman las palabras
que salen del silencio
y del tanque de sueño en que me ahogo
libre hasta despertar.
Tu mano metálica
endurece la prisa de mi mano
y conduce la pluma
que traza en el papel su litoral.
Tu voz, hoz de eco
es el rebote de mi voz en el muro,
y en tu piel de espejo
me estoy mirando mirarme por mil Argos,
por mí largos segundos.
Pero el menor ruido te ahuyenta
y te veo salir
por la puerta del libro
o por el atlas del techo,
por el tablero del piso,
o la página del espejo,
y me dejas
sin más pulso ni voz y sin más cara,
sin máscara como un hombre desnudo
en medio de una calle de miradas.
phan quỳnh trâm | quincy phan 